Opgavengericht werken komt te vaak ‘erbij’

Uit een enquête van Binnenlands Bestuur in samenwerking met BDO onder gemeenten (opgavegericht werken lastig) blijkt dat 63 procent van de respondenten aangeeft dat opgaven geheel of gedeeltelijk centraal staan in de organisatie. Maar opgavengericht werken blijkt nog geen gemeengoed: van de respondenten die aangeven opgaven in een of enkele domeinen centraal te stellen, geeft ruim de helft aan nog aparte doelstellingen per afdeling te hebben geformuleerd. Dat lijkt niet hetzelfde als opgavengericht werken. Een aantal factoren verhindert de omschakeling naar opgavengericht werken, aldus het onderzoek. Problematisch is de inrichting van het huidige begrotingssysteem waarbij het budget van de organisatie nog op klassieke wijze over programma’s en afdelingen wordt verdeeld. Ook werkt de bestaande (politieke) cultuur niet mee, omdat werken in opgaven vraagt om een zekere mate van collegiaal bestuur en daar is nog lang niet overal sprake van.

Wat zien we in onze praktijk?
Vanuit Lysias werken wij dagelijks in en met organisaties in het publieke domein aan maatschappelijke opgaven. Het onderzoek van BDO en Binnenlands Bestuur leidde binnen ons bureau tot een aantal waardevolle gesprekken over opgavengericht werken. Herkennen wij de beelden uit het onderzoek? Zien wij naast de geschetste problematiek ook al vernieuwende aanpakken die wél werken? Welke principes worden daar dan gehanteerd?

Binnen zowel gemeenten, provincies als waterschappen zien wij inderdaad dat denken en werken vanuit opgaven gemeengoed begint te worden. Zelf werken we ook regelmatig actief mee aan opgaven, bijvoorbeeld rond de energietransitie, transformatie in het sociale domein of leefbaarheidsvraagstukken. Thema’s die nadrukkelijk de afdelingen of domeinen in een organisatie overstijgen of die alleen samen met partners buiten de eigen organisatie aangepakt kunnen worden.

Opgavengericht werken “komt erbij”
Wij ervaren veel energie en focus op de inhoudelijke opgave, maar merken nog verrassend weinig van het organiseren en besturen op basis van opgaven op strategisch en bestuurlijk niveau. Opgavengericht werken “komt erbij”. En dan is ook nog een deel van de werkzaamheden gedefinieerd als routinematig (waarbij de klassieke Weberiaanse deugden gelden) en geldt het opgavengericht werken maar voor een deel van de organisatie.

Dus eigenlijk kiezen overheidsorganisaties voor twee regimes naast elkaar. Dat vraagt flink wat balanceerkunst. Daar ligt ons inziens de uitdaging: het creëren van publieke organisaties die beschikken over “Robur et Velocitas”, organisaties die wendbaar zijn zodat zij effectief in kunnen spelen op veranderende opgaven en voldoende robuust zijn om die opgaven ook daadwerkelijk te realiseren. Slagvaardig en met een horizontale oriëntatie. En dan gaat het minder om de structuur, dan om de rolverdeling tussen opgaven’manager’, ambtelijk opdrachtgever, bestuurlijk opdrachtgever en al diegenen die meewerken aan een opgave. Het vraagt ook nieuwe vaardigheden, namelijk om te programmeren: de vaardigheid om gezamenlijk scherp te krijgen wat nodig is om voortgang te boeken op een opgave (wat weer iets anders is dan een resultaat) en je daarop te organiseren.

Stapsgewijs naar een lerende organisatie
Er is nog een valkuil. Veel organisaties willen “van de vloer op zolder”. Wij denken dat het verstandig is om je rekenschap te geven dat het niet gemakkelijk, ja zelfs onmogelijk is om van een klassieke bureaucratische of belerende organisatie (Swieringa en Wierdsma) met alle instrumenten en coördinatiemechanismen die daarbij horen, snel de stap te zetten naar een lerende organisatie. En dat is wel wat veel gemeenten proberen. Gemeenten zijn nu vaak te typeren als een ‘aflerende’ organisatie. En dan zijn er een paar tussenstappen te zetten, waarin met vallen en opstaan nieuwe vaardigheden worden ontwikkeld en aangeleerd, op weg naar een lerende organisatie.

Opgavengericht werken, organiseren én besturen is nog een hele opgave
Kortom, het is niet gek dat het bestuurlijk niveau nog niet optimaal aansluit, door bijvoorbeeld portefeuilles te verdelen op basis van opgaven. Maar op termijn zal het wel moeten. Er is nog een weg te gaan op dit terrein: echt opgavengericht werken, organiseren én besturen is nog een hele opgave!